गण्डकी,

उत्तरमा मादी नदी, दक्षिणमा सेती, पूर्वमा बेगनास पचभैया र पश्चिममा सुनपदाली विजयपुरभित्र रहेको कास्कीको लेखनाथस्थित ठूलाकोट यस क्षेत्रकै ऐतिहासिक स्थल हो ।

ठूलाकोट मौजाको रूपमा इतिहासदेखि नै चासो र चर्चा कमाएको यस ठाउँबाट कवि शिरोमणि लेखनाथ पौड्यालको जन्मस्थल अर्घौं अर्चले पनि नजिकै पर्दछ । ठूलाकोट एवं आसपासको प्राकृतिक सौन्दर्यताको चर्चा गर्दै कवि शिरोमणिले आफ्ना बाल्यावस्थाको स्मरण गर्दै रचना गर्नुभएको कवितामा लेख्नुभएको छ ।

“सङ्गातीसित रङ्गिँदै म कहिले पुग्थेँ ‘ठूलाकोट’मा
कैले समथर फाँट टारहरूका चित्रे घना गोठमा ।
जान्थ्यो दृष्टि जता उतै प्रकृतिको मुस्कान राम्रो थियो
जसमा बाल्य विकासको मधुरिमा स्वर्गीय हाम्रो थियो ।।”

कवि शिरोमणिले भनेजस्तै ठूलाकोट र आसपासका प्राकृतिक दृश्य लोभलाग्दा छन् । उत्तरतर्फ चाँदीजस्तै टलक्क टल्किएका हिमाल, यसको काखमा छचल्किइरहेका पोखरा तथा लेखनाथका तालतलैयालाई अझैपनि पर्यटकीय रुपमा अपेक्षित उपयोग भने गर्न नसकिएको सरोकारवालाको तर्क छ ।

प्रकृतिले सम्पन्न ठूला कोटसँग जोडिएको इतिहास र त्यसैसँग सम्बन्धित संस्कृतिलगायतको उचित प्रचारप्रसार एवं पूर्वाधार विकास नहुँदा ओझेलमा परेको यस ठाउँको पर्यटन प्रवद्र्धनका लागि स्थानीय जागरुकता अपरिहार्य देखिएको नेपाल पर्यटन बोर्ड गण्डकी प्रदेशका प्रमुख काशीराज भण्डारीले बताउनुभयो ।

दिवाकालीन दृश्यावलोकनसँगै ठूलाकोट रातको समयमा तारामण्डल हेर्ने उपयुक्त गन्तव्यसमेत बन्ने देखिएको उहाँले बताउनुभयो । पदयात्रा एवं पर्वतारोहण पर्यटनमा तारामण्डल अवलोकन पनि महत्वपूर्ण पक्ष भएको बताउँदै यस ठाउँलाई तारामण्डल अवलोकनको गन्तव्यका रुपमा पनि विकास गर्न सकिने उहाँले बताउनुभयो । “ठूलाकोटलाई हिमाल, ताल आदिको दृश्यावलोकनसँगै रातमा तारामण्डल हेर्ने गन्तव्यका रुपमा पनि विकास गर्न सकिने देखिएको छ”, उहाँले भन्नुभयो, “खगोलीय अध्ययन अनुसन्धानबाट पनि पोखरा आसपासमा ठूलाकोट र अष्ट्रेलियन क्याम्प तारामण्डल अवलोकनका लागि उत्कृष्ट देखिएको पाइएको छ ।”

ठूलाकोट र आसपासको क्षेत्र प्राचीन समयदेखि नै समाजमा विशिष्ट प्रभाव पार्ने ज्योतिषीहरूको जन्मस्थान पनि हो । ग्रह नक्षत्र आदिका गति, स्थिति वा तिनका अनुसार हुने शुभाशुभ फलका ज्ञाता ज्योतिष विद्यामा पारङ्गत मानिएका प्राणनाथ त्रिपाठी, मनोहरि त्रिपाठी जस्ता ज्योर्तिविद्को सफल साधनामा यो ठाउँको प्रभाव पनि रहेको स्थानीयवासी तर्क गर्दछन् । पछिल्ला समयमा ठूलाकोटलाई यस क्षेत्रकैै नमूना पर्यटकीय गन्तव्य बनाउने लक्ष्यका साथ स्थानीय तहले सक्रियता देखाएका छन् । इतिहासलाई खोतल्दा बाइसे÷चौबिसे राजाका पालामा तत्कालीन गण्डक क्षेत्रका कोटमध्येको ठूलो कोट भएकै कारण यसको नाम ठूलाकोट रहन गएको हो ।

तत्कालीन समयमा छिमेकी लमजुङ राज्यबाट आइपर्ने आक्रमणको खतरा सामना गर्न यस ठाउँमा सेना तैनाथ गरिन्थ्यो । त्यसै समयमा यहाँ शक्तिस्वरूपमा कालभैरव र दुर्गाको पूजाआजा गरिएको पाइन्छ । प्राचीनकालदेखि स्थापित कालभैरव र दुर्गा मन्दिरका कारण यहाँको विशिष्ट धार्मिक महत्व रहेको छ । तत्कालीन नेपालका बाइसे÷चौबीसे राजाका पालामा यहीँबाट सीमा सुरक्षा व्यवस्था गर्ने, मौलो पुज्ने प्रसिद्ध किल्लाको रूपमा यसको महिमा र गरिमा रहेको बुढापाका बताउँछन् । यहाँ आएर कालभैरव र दुर्गालाई पूजा गरेमा मनले चिताएको पुग्ने विश्वासका कारण दसैँका साथै अन्य समयमा विभिन्न स्थानबाट भक्तजन भाकलसहित पूजाआजा गर्न आउँछन् ।

विगतको इतिहास र प्रचलित संस्कृतिलाई निरन्तरता दिँदै अहिले पनि प्रत्येक चैतेदसँै र विजया दशमीमा यहाँ विशेष पूजाआजा गर्ने गरिएको स्थानीयवासी एवं नेपाल पर्वतारोहण सङ्घ गण्डकी प्रदेशका पूर्वअध्यक्ष जीवनराज सापकोटाले बताउनुभयो । प्रचुर सम्भावनायुक्त यस ठाउँमा प्राकृतिक, ऐतिहासिक, पुरातात्विक, धार्मिक, मनोरञ्जन र साहसिक पर्यटनका विविध पूर्वाधार निर्माण गरी पर्यटनबाट रोजगारी र आयआर्जन बढाउन सकिने देखिएको उहाँको भनाइ छ ।

ठूलाकोट आफैमा प्राकृतिक दृश्यावलोकनका लागि उपयुक्त गन्तव्य भएको बताउँदै पूर्वअध्यक्ष सापकोटाले यहाँबाट देखिने मनोरम हिमशृङ्खला, लेखनाथका बेगनास, रुपा, खास्टे, निउरेनी, गुदे, दिपाङ र मैदीताल, पोखरा उपत्यका र आसपासका सुन्दर हरियाली डाँडाकाँडालाई पर्यटन बजारमा पु¥याउन नसकिएको बताउनुभयो । यहाँबाट हिमाली दृश्य, पोखरा तथा लेखनाथका तालका साथै बिहान–बेलुका देखिने सूर्याेदय र सूर्यास्तको मनोरम दृश्यसँगै तारामण्डलको अवलोकनलाई जोड्न सकिने उहाँले बताउनुभयो । “तारामण्डलको अवलोकनका लागि ठूलाकोटमा टेलिस्कोप राख्न सकेमा यो ठाउँलाई खगोलीय अध्ययन अनुसन्धानको गन्तव्यका रुपमा पनि विकास गर्न सकिन्छ”, उहाँले भन्नुभयो, “यहाँको एतिहासिक महिमा र गरिमालाई जोगाउँदै पोखराको अर्को एक नयाँ गन्तव्यका रुपमा यस ठाउँलाई परिचित गराउन सकिने देखिन्छ ।”

विभिन्न अध्ययनबाट ठूलाकोट तारामण्डल अवलोकनको राम्रो गन्तव्य बन्न सक्ने देखिएको पोखरा एष्ट्रेनोमिकल सोसाइटीका कार्यक्रम संयोजक सविन गौतमले बताउनुभयो । वातावरणीय स्वच्छतासँगै यहाँ तारामण्डल हेर्नका लागि प्रकाशको प्रभाव नपर्ने भएकाले यो ठाउँ तारामण्डल अवलोकनका लागि उपयुक्त गन्तव्य भएको उल्लेख गर्दै उहाँले राज्यले सामान्य चासो दिएमा पनि यसलाई खगोलीय अध्ययनको महत्वपूर्णस्थलका रुपमा विकास गर्न सकिने बताउनुभयो । सुरुमा सामान्य रु तीन लाखसम्मको टेलिस्कोप ठूला कोटमा राख्न सकेमा मात्र पनि विद्यार्थी एवं खगोलीय अध्ययनमा रुचि राख्नेलाई यस ठाउँमा आकिर्षत गर्न सकिने उहाँको भनाइ छ ।

यसैबीच नेपाल पर्वतारोहण सङ्घ गण्डकी प्रदेशको आयोजनामा पोखरालाई केन्द्र बनाएर पदयात्रा, पर्वतारोहणलगायतमा क्रियाशील पर्यटक पथप्रदर्शकलाई लक्ष्य गरी हालै दिइएको स्थलगत सीप विषयक तालिमका क्रममा ठूला कोटबाट तारामण्डल अवलोकन गराइएको छ । तालिमका २७ जना सहभागीलाई तारामण्डल अध्ययन अवलोकनबारे आधारभूत तालिम दिइएको सङ्घका अध्यक्ष शेषकान्त शर्माले जानकारी दिनुभयो ।    –वासुदेव पौडेल
–––